De Heilige Onmacht

Enkele weken na Charlie Hebdo zat ik op een vliegtuig dat me van Sevilla naar Brussel voerde. Ik had er een gesprek met een Spaanse katholieke vrouw van rond de vijftig. Plots ging het bijna onvermijdelijk over de aanslagen. "Ja," zei ze, "maar dan hadden ze hun God maar niet moeten beledigen." Religie staat al eeuwen lang tussen ons en vrijheid, ons en plezier, ons en vrede. Dat is steeds minder het geval maar de restanten zijn hardnekkig. Zelfs de brave huismoeder/gelovige – want dat was ze – is niet zo onschuldig. Het begint met zulke aanslagen op de vrijheid van meningsuiting stilzwijgend te gedogen. Het eindigt met... Noem het geloof, religie, een interpretatie ervan, of een handvol maffe dwalende gelovigen. Feit is dat het nog steeds iets is om heel veel schrik van te hebben. Dat veel gelovigen zo denken, is een groot probleem. En dat probleem gaat al eeuwen mee.

In den beginne is er niets. Misschien een zaadcel met ambities om ooit goud te behalen. Of een verre voorvader die in bomen kruipt. Als je daarin gelooft tenminste. Dan ben jij er. Het begint met jou. Conservatief opgevoed in een huishouden dat op het einde van de maand de eindjes aan elkaar moet knopen om brood op de plank en huur te kunnen betalen. Opgegroeid met bepaalde ideeën over de wereld en hoe die eruit moet zien. Want zo wordt je dat geleerd. Dat wereldbeeld kunnen ze er niet vroeg genoeg met de paplepel in brengen. Je krijgt een aversie tegen abortus zodra je leert wat het betekent. De morele dimensie zit al meteen mee in de beschrijving die je wordt meegegeven. Die aversie gaat uit van een liefde voor het leven. En omwille van je bij je geboorte opgedrongen geloof. Je stemt op partijen die je visie delen. De betrekkelijk progressieve regering van je land haalt abortus uit het strafrecht en noemt het vooruitgang. Dat is niet zoals jij de dingen ziet. Abortusklinieken schieten als paddestoelen uit de grond. Je bent kwaad. De maatschappij wandelt naar haar eigen graf als ze het op één na heiligste dat er is als een vod in de prullenbak kan werpen. Het leven is een geschenk van God en abortus is moord. Die klinieken zijn de martelkamers van Satan.

Het begint met een door religieuze indoctrinatie geïnspireerde afkeer van abortus. Het eindigt met een aanslag op zo’n duivelse kliniek. Het begint met een kind dat homofobe passages leest uit een Heilig Boek. Het eindigt met gaybashing tot de dood erop volgt. Het begint met opruiende preken in je plaatselijke godshuis, waar je als kleine jongen verwonderd luistert naar hoe je een goede gelovige bent als je spot eigenhandig in de kiem smoort. Het eindigt bij Charlie Hebdo op een winterse woensdagmorgen.

Wat is dat toch met religie en de eindeloze strijd tegen vrijheid, tegen plezier, tegen zelfontplooiing, tegen wetenschap, tegen kennis? Het lijkt het begin van een populistisch betoog van een die-hard atheïst in een zoveelste poging ‘het geloof’ aan te vallen. Het is meer dan dat. Het is luidop zeggen wat vele mensen denken telkens wanneer we in ongeloof naar dikke vette krantenkoppen staren. De grote onzekerheid en onmacht tegenover alles wat de zeepbel van een zorgvuldig gesponnen en hardnekkige leugen dreigt te doorprikken, te ontmantelen, met vreemde innovatieve elementen te doorzeven, heeft altijd obscene proporties aangenomen, van de kruistochten over de inquisitie tot de moord op een Japanse literaire vertaler. De door de staat georganiseerde pogroms tegen goddelozen en aanhangers van andere godsdiensten. De Puriteinse afkeer van en oorlog tegen plezier. De religieuze gemeenschappen die hun verloren zonen en dochters verloochenen en buitensluiten wanneer deze hun levens anders wensen in te richten. De blinde woede wanneer er een spotprent van de Profeet verschijnt. En ga zo maar door.

Het complete gebrek aan een antwoord op de duizenden vragen die de Moderniteit opwerpt; de wanhopige onmacht om met andere visies en kritiek om te gaan; en de verwoestende, gewelddadige, absurde gevolgen daarvan zijn na vele eeuwen nog steeds maar al te pijnlijk aanwezig in onze maatschappij, waar je ook kijkt. Het geloof, of de religie, of een bepaalde interpratie van een bepaalde godsdienst, of een handvol fanatiekelingen – hoe je het ook wil noemen – het draagt een groot probleem met zich mee, en het mag niet zo benoemd worden, en al zeker niet door atheïsten, want dat wordt dan als ‘intolerant’ bestempeld.

Vindt u de aanslag op die abortuskliniek wel erg maar vindt u dat het ergens wel was verdiend? Is uw reactie op de laffe aanval op de redactie van Charlie Hebdo, dat ze Mohammed dan maar niet hadden moeten beledigen? Voelt u zich beledigd wanneer holebi’s hand in hand over straat lopen omdat een boek dat honderden jaren geleden werd geschreven u dat influistert? Dan bent u deel van het probleem. En dat probleem heet godsdienst. Of welk etiket we er ook na ettelijke semantische en genuanceerde discussies op mogen kleven.

Is daarom alle religie slecht? Is elke gelovige gevaarlijk? Moeten we godsdienst wettelijk verbieden, voor het nog meer onheil veroorzaakt? Uiteraard niet. Maar steek de schuld dan ook niet op één religie, ook al komt dat u beter uit en is dat tegenwoordig bon ton. Want dan doet u de waarheid geweld aan dat alle godsdiensten in principe in hetzelfde bedje ziek zijn. Wat moet er dan gebeuren? Wel, een kritische houding tegenover bepaalde elementen in uw godsdienst aannemen, is al iets. Niet steeds in de verdediging gaan bij de minste kritiek, dat zou ook mooi zijn. Geen vrachtwagen in een feestvierende menigte rijden, het is misschien veel gevraagd, maar het zou helemaal top zijn. Het verschil tussen een brave Protestantse schooljongen in de Midwest die vindt dat het leven, ook in embryonale gedaante, heilig is, en het wegnemen ervan moord enerzijds; en de gefrustreerde terrorist die een bom laat afgaan bij een abortuskliniek anderzijds, is uiteraard ontzettend groot. Daar ga ik niet onnozel over doen. Ik respecteer ieders innerlijke beleving van eender welke godsdienst. Maar dat verschil wordt wel eens overbrugd, en vaak sneller dan ons lief is, aangedreven door een cocktail van blind geloof, angst en machteloosheid. Elke terrorist stond ooit rustig in de tuin tegen een bal te trappen. De blanco onschuld zelve. Een onbeschreven blad, om er even gratuit Sartre bij te halen.

Het genoemde probleem is niet eigen aan slechts één geloof. Het is niet het meest definiërende aspect bij een godsdienst. Het is niet synoniem met religie. Maar het is er wel mee verweven. We vinden het terug in door de staat uitgevoerde executies op opstandige dorpen. We vinden het terug in een hysterische menigte die de dood eist van iemand die ze nooit hebben ontmoet. We vinden het terug in bepaalde heilige teksten die zonder de minste modernisering als gebruiksaanwijzing voor het leven in de 21^e eeuw worden gehanteerd. We vinden het terug in een door een afwijkende interpretatie gedreven ‘lone wolf’ die warm loopt voor de opruiende taal van haatzaaiers en naar een semi-automatisch vuurwapen grijpt. We vinden het terug in de man die uit liefde voor zijn god zijn vrouw opsluit en zo haar leven verwoest. We vinden het terug in de toespraak van een geestelijk leider die duizenden volgelingen tot een ongeneeslijke ziekte veroordeelt door de enige uitvinding die hen daarvoor zou kunnen hoeden, vanuit hun geloof te verbieden. We vinden het terug in landen die bij hun geboorte de Siamese tweeling die Kerk en Staat zijn niet meteen aan een chirurgische ingreep hebben onderworpen. We vinden het terug in de man die zijn dochter niet meer wil kennen omdat ze verliefd is geworden op iemand met een andere overtuiging, of van hetzelfde geslacht.

Wij danken jullie voor liefdadigheid, prachtige architectuur en schilderkunst, heerlijke trappisten, en een levensles of drie, vier, maar dat is het punt niet. Er is een probleem. Wij die uw geloof niet delen, zullen nooit echt veilig zijn. En dat zal niet zo gauw veranderen. Ook niet in 2017.