Uitlaat

Rechts dat je op de vingers tikt voor alweer een scheldtirade aan het adres van een racist - want schelden is niet fatsoenlijk - maar dan in dezelfde adem racistische of homofobe bagger spuit. De wereldvreemde obsessie van rechts met 'deftig zijn'.

 

Pseudo-wetenschappelijke artikels die de schuld bij het slachtoffer leggen. Een hippe econoom die eigenlijk hetzelfde doet op socio-economisch vlak.

 

Een minister die op tv komt uitleggen dat kunst vooral mooi moet zijn en net niet de term 'ontaard' in de mond neemt. 

 

De lijn trekken bij het toejuichen van de moord op Charlie Kirk maar het nooit over zijn hatelijke woorden hebben. De lijn niet trekken bij schatersmileys onder berichten over geamputeerde armpjes van Palestijnse kleuters.

 

Het 7/10-mantra. De 1948-omissie. De ongebreidelde haatemissie. De rechtse stok die nooit naar boven mept. De superrijken blijven ongedeerd. Altijd weer. Stockholmsyndroom.

 

Afghaanse vluchtelingen, Palestijnse baby's, alleenstaande moeders, daklozen, transpersonen, langdurig zieken, stakers en betogers als eeuwige doelwitten.

 

Je suis Charlie-hysterie maar in Gaza mogen - nee, moéten - journalisten worden vermoord.

 

De verbluffende onwil om parallellen te trekken tussen de jaren dertig en de opkomst van fascisme negentig jaar later. Waar hij ook is, Godwin grijnst.

 

Het pathologisch dwepen met dierenrechten maar de lamskoteletjes en ribbetjes niet schuwen. Een partij voor de dieren als dekmantel voor vreemdelingenhaat.

 

De Pride enkel steunen als ze daar de moslims mee kunnen koeioneren. De moslims enkel steunen - en dan alleen de Oeigoeren - als vermeend argument tegen sinofiel links.

 

De aanslag op de synagoge in Manchester veroordelen maar zwijgen over die op de moskee in Christchurch. Palestina-aanhangers zonder uitzonderling Hamas-lovers noemen.

 

Alles op woke steken, ook het triestige verloop van hun eigen mislukte leven. Het weerbericht is woke. Hypotheken zijn woke. Door woke mis je de trein. Als die al rijdt. En als die vertraging heeft, dan is dat ook woke.

 

In nazitheorieën als omvolking geloven maar op hun achterste poten staan wanneer je hen erop wijst. Want niemand is racist. En zeker rechts niet. Nee, links, dat zijn de nazi's. Nationaal-socialisme, weet je wel.

 

Een groene minister post een selfie van op een avant-première en het is de aanleiding voor een lawine van de goorste racistische bagger. Een foto van de Meir in de jaren vijftig is de aanleiding voor de goorste racistische bagger. In China wappert een vlinder met zijn vleugels en veroorzaakt in Vlaanderen een lawine van de goorste racistische bagger.

 

Het regent al weken aan een stuk. Het zijn geen rechtse traantjes maar het is wel de schuld van de moslims. En anders van de groene jongens. Of is dat niet het zelfde? En we mogen niets meer zeggen.

 

Huilen over roetveegpieten. Janken over zwarte zeemeerminnen. Wenen over wintermarkten. Jammeren wanneer een zwarte vrouw haar mond opent.

 

Rechts. Ik heb het gehad met je kleinzerigheid, je infantiliteit, je onverdraagzaamheid, egoïsme en bekrompenheid, van Rutten tot Van Grieken, en alles daartussenin, je verschaalde wereldvreemdheid.

 

Op de lange termijn bleek Popper relevanter dan Godwin. Als het gromt als een nazi is het zeer zeker een nazi.

 

En geen grotere garantie op democratie dan het cordon sanitaire. Het is zelfs haar sine qua non. Een muilkorf? Zeker. Maar woeste honden bijten. Een dwangbuis? Allicht. Maar gekken halen uit. En wij zijn niet zo van de andere wang.

 

Nie wieder. 

 

Avondrood

avondrood. ik trek een lijn met krijt

en voel me instant beter.

op instagram post ik de lijn van krijt

maar weet wel beter.

 

want deze lijn in rood is futiel

in tijden van moreel verval.

dit menselijk failliet

boeit onze leiders geen bal.

 

de vrije val van de rechten

van onze dierbare minderheden

is de mal voor een dictatuur,

een mars naar het verleden.

 

met lede ogen zien we het gebeuren,

zappen het weg,

net als de lijken aan de poorten van ons rijk,

zappen het weg,

zap

zap zap

zap zap weg,

het is weg.

 

nu nog wat zeep.

we hebben namelijk bloed aan de handen,

laten bommen vallen op door ons misprezen landen,

en de moordenaar, die stopt niet

want wij volgen gedwee.

zal het tij voor dit volk keren van de rivier tot de zee?

c'est-à-dire... nee.

 

niet zolang we onze schouders ophalen.

geruis in de buitenwereld en verre verhalen.

we tobben over het vraagstuk wie de grootste smeerlap is,

met deze keer niet het excuus dat men niet van de gruwel wist.

een oud misplaatst schuldgevoel vertaald naar schuldig verzuim,

en reels met kinderlijken krijgen hooguit een duim,

een like, een love, of heel misschien een digitale traan.

een meme met een watermeloen. wat zijn we begaan.

 

de koffie smaakt naar bloed en de cheeseburger naar gruis.

we livestreamen raketten, een afspeellijst vol ruis.

we halen bloedgeld af bij de bank, betogen het weer schoon.

 

onze premier die telt schapen, wij dromen een zoon,

een dochter, een moeder, een partner vermoord.

een pleidooi gesmoord. een wens ongehoord.

een dokter vermoord. een journalist vermoord. een leerkracht vermoord.

een schilder vermoord. een dichter vermoord. een schrijver vermoord.

een tiener vermoord. een kleuter vermoord. een baby vermoord.

een volk vermoord. een volkerenmoord.

hoor je ons, premier, er wordt een volk vermoord.

hoor je ons, premier, er wordt een volk vermoord.

hoor je ons, premier, er wordt een volk vermoord.

hoor je ons, premier, er wordt een volk vermoord.

 

je aait je kat. je neemt een bad.

je hebt je dagtaak weer volbracht.

 

de zon gaat onder in een land zonder water of eten.

dezelfde zon die wegzakt in een land zonder geweten.

 

 

Dit schitterende werk van beeldend kunstenaar Hamada M Elkept konden de bezoekers van het MAMA Kunstenfestival in augustus een weekend lang bewonderen.

Ballonnenvrees 1 oktober 2025

Na een halfjaar pauze reed Ballonnenvrees gisterenavond opnieuw door de grote poort van Café Boekowski. Wat volgde, was misschien wel een van de langste edities tot nu toe. Na een ode aan de heilige Hiëronymus, en een hart onder de riem voor de door AI geteisterde vertalers, kondigde Gert Vanlerberghe zijn eerste gast aan. Dat was de Kortrijkzaan Arvidius Viaene, die zijn duistere woorden op een bedje van atmosferische soundscapes legde. Vervolgens zocht hij de verstilling op met zijn baglama, een warmbloedig snaarinstrument. In zijn kleed van stilte stak hij de Styx met ons over. Lies Van Den Plas kaarte onzichtbare ziektes aan met haar rake woorden. Het was spoken word die er als tropisch fruit zo goed in ging. Zo werd de pijn een klein beetje behapbaar. Zo werd het leven een camino. Barbara Van Loo liep tussen de woorden verloren op de kermesse en woog haar hart in haar handen. Ze liet zich inspireren door Nick Cave. Er zijn slechtere leermeesters. En dan was er Monique Bol, stadsdichter van Hoogstraten, met gedichten over rouw. Ze temperde het gemis met gekleurde woorden, droeg er een op aan Maud Vanhauwaert en ook een aan alle mannen. Niet zelden wist ze de juiste snaar te raken met ragfijne regels, zoals: "onze dromen herleid tot schimmeldraad".

Na de pauze vuurde Sander Jefke Thys een wervelende, urgente, speelse, hilarische performance op ons af. Zo dacht hij na over wat er in het noodpakket moest. Als een lijkgeur verspreidde het enthousiasme zich door het publiek: deze dichter moét je live hebben gezien. Hagenaar Reinier van Delden las zijn kutverhaal en andere teksten voor, en die waren zo gortdroog dat geen zalf of uiermelk ook maar het minste soelaas zou bieden. 'De bar der mislukten' droeg hij lieflijk op aan de stad Oostende. Vrolijk werden we er niet van, maar wat hebben we gelachen. Met een vijfde van de cabaretvoorstelling Een doos vol dinges kregen we van Luc Nijs en Jette Dekoning een mengelmoes van piano, zang en woord. Soms lichtig absurdistisch, soms met attributen, zoals een babypop of een lege kartonnen doos. Zo leerden we bij over het uitstervende verschijnsel: de parochiezaal. Op het einde van deze try-out nam het duo ons mee op restaurant naar Sicilië. Op 9 januari kan je naar Desterlbergen want daar gaat het stuk in première.

En dan was er een open mic die maar bleef duren, met een après-open mic eraan vastgesoldeerd, al is dat toch een concept dat mag worden herzien. Olav van Heesch las oud en nieuw werk voor, bijvoorbeeld uit zijn kersverse bundel Surrealistische kus. Soms innig, soms surrealistisch. Hij nam ons dan weer mee naar Marseille. Jasenko Tabakovic riep Arvidius en zijn baglama erbij. Voor deze geïmproviseerde samenwerking liet hij zich inspireren door de film The Fountain. Maxene Willems, onze gids doorheen de kosmos, had het over zelfmoordpreventie in het pakkende 'Blijf klimmen', en las een gedicht over Sechmet, de dochter van de Egyptische Zonnegod. Mathieu Van Steenkiste kent u al van zijn moshpittweeluik, dat hij ook vanavond ten berde bracht, maar nu was er ook een nieuwe klassieker-in-wording, zijn crowdsurfgedicht. Van Marc Rothheut kregen we 'Kabelbaan' en 'Boerentoren 2040', visionair, ludiek, alarmerend, spitsvondig. Pierre Magis las zijn zeegedicht voor. Marzena Lesińska droeg een gedicht op aan Kierkegaard.

Op de après-open mic lazen ook Maike Bretschneider, Erica Smits, Erwin Vanmassenhove, fka de Antistresspoweet, en Stille Beer elk één gedicht voor. Karin Schuitema haalde Wim Debilde en Pero Chris op het podium, die haar maatschappelijk geëngageerde gedicht ondersteunen met trompet en gitaar. Er was wel wat engagement vanavond, maar veel politiek hebben we niet gehoord. Misschien was daar nog eens nood aan, en dan kwam zo'n gedicht als dat van Karin natuurlijk net zo hard binnen. Pero Chris bracht nog een beklijvend fragiel liedje op de gitaar. En tot slot was er Smalle Mystics, die deze week zijn nieuwe ep uitbracht en daar 'Bij je zijn' uit bracht. Rake hiphop van 't Stad.

 

Amai. Dat waren 25 artiesten op ons podium vanavond. En dat in een bomvolle Boekowski. Bedankt aan iedereen die erbij was. U was fantastisch. We zien jullie heel graag terug met toch gevoelig kortere avonden (althans dat is het plan). Welkom op 30 oktober, de eerstvolgende editie in Het Maanlicht in Mechelen, en ook op 3 december, de eerstvolgende editie in Café Boekowski in Antwerpen. Tot Ballonnenvrees! 

Flavours of the month

Let's throw some new music at y'all. There is no band more impressive these days than the Mancunian lords of Maruja, and they will prove this to us once more when they perform at Botanique in November. No less than three songs are featured in this month's list. Other giants who are doing particularly well are Tame Impala, Balu Brigada, Portugal. the Man and bar italia, each with two songs. Just like Fontaines D.C., Kneecap, The Murder Capital, Maruja and many other bands, Aroma di Amore have shown they do have a heart. They were never going to release or perform again, but they had to do something in the face of the absolute horror in Gaza, so they released one of the best songs they ever made and will donate the proceeds to Palestinians in need. Damon Albarn travelled to India and got inspired by its unique culture and music. The next album will feature the sitar... well.. a lot. And is that Cindy Wilson? There is a lot of anger in this top 30 but also a lot of love, both of which are feelings we all can relate to these days. Stay safe in this mad world and enjoy some music while you're still alive. You might as well. We're as alive as you need us to be.

 

1. Maruja - Bloodsport
2. bar italia - Fundraiser
3. Aroma di Amore - Hel!
4. bar italia - rooster
5. Maruja - Trenches
6. ELLIS D - I Want To Be Everything You Desire
7. Tame Impala - Loser
8. GROS COEUR - Montréal
9. Decorate. Decorate. - Something To Hide
10. Tame Impala - Dracula
11. Turnstile - I CARE
12. Gorillaz feat. Sparks - The Happy Dictator
13. chest. - Entertainment
14. Deftones - milk of the madonna
15. The Orchestra (For Now) - Hattrick
16. Nine Inch Nails - As Alive As You Need Me To Be
17. Balu Brigada - Backseat
18. The Last Dinner Party - This Is the Killer Speaking
19. Maruja - Saoirse
20. Portugal. the Man - Tanana
21. Croithe - I Heard, I Saw
22. Jeff Tweedy - Lou Reed Was My Babysitter
23. Portugal. the Man - Mush
24. Wijf - Liar
25. Cindy Wilson - Man Of the People
26. Balu Brigada - What Do We Ever Really Know?
27. dust - Restless
28. Oproer - Something To Die For
29. Master Peace - Spin the Block
30. Magdalena Bay - Star Eyes 

Jerry kan het

Je vindt geen leeuwen in Slovenië, maar er stroomt veel meer water dan in de woestijn, had ik misschien niet moeten reizen, niet naar Rome, niet naar Trier, niet naar Constantinopel, want vroeg of laat stoot je ergens iemand voor de borst, en terwijl je kennis schept uit boeken en je uitmunt in polemiek, speld je een schietschijf op je ribbenkast, je zou voor minder kluizenaar worden, jezelf opsluiten in de geboortestad van de Zaligmaker en de bijbel updaten, het woord van God volgens Jeroen, in alle talen zadel ik de wereld met mijn meningen op, ik jongleer met termen, net een AI-bot, maar ChatGPT maakt krom wat recht is, en mijn kennis encyclopedisch, ik ben Wikipedia zonder hyperlinks, Google zonder de ads, tolk in talen en dialecten, van Hindi tot Navajo, van Fins tot Armeens, op Duolingo onderwijs ik mezelf in Klingon en Hoog-Valyrisch, je weet nooit wanneer het van pas komt, men noemt mij Janos, onbetrouwbaar, een brutale papegaai, men wil me vervangen door artificiële intelligentie, maar een echte Bosch vervang je toch ook niet door namaakbrol van op de vlooienmarkt, maar bon, iedereen is tegenwoordig specialist, viroloog, criminoloog, bioloog, bondscoach, een mening staat gelijk aan feiten in deze nepnieuwseeuw, beter laat ik mijn brein verzekeren of uitroepen tot rampgebied, het is maar hoe je het ziet, al dat verzonken talent, breinparia in een kunstmatige wereld waarin iedereen zich enthousiast verliest zoals soldaten die fluitend naar de oorlog vertrekken, homo universalis, noem het en ik verzeker u, Jerry kan het, ik overleef de woestijn, haal een doorn uit de poot van de laffe leeuw, eerder Aslan of Simba, misschien wel Leo, of allicht de Vlaamse leeuw, die klauwt niet meer, dat maakt van mij nog geen Samson of Herakles, die temden geest en duisternis, ik ben zeker geen Jerommeke, kies brein boven spieren, ik ben geen Killer, ik ben maar een heremiet, geketend als Alice, schijterig als Jerry Smith, ik schrijf een boek en ik weet hoe dat moet, in schemerlicht bezonken rood wacht ik op een verzonnen dood, SERENITY NOW!, ik kan mijn leven niet aanlengen met de talen die ik spreek, life, vie, vita, vida, jeta, elämää, Leben, liv, bizitza, élet, hayat, jîyan, život, zindagee, saol, jinsei, amûr, zhizn, zoí, daxar, death, ooit houdt het op. 

Armenië, 13-26 september 2025, deel 2

ARMENIË 13-26 september 2025

 

Deel 2: Kloosters en kloven

 

 

Op vrijdag verlaten we het zuiden voorgoed en trekken naar het noorden van het land. Na een stralende ochtend in waterstad Jermoek worden we op de voorlaatste dag van de zomer echter ook op regenweer getrakteerd. Onderweg bezoeken we een 14e-eeuwse karavanserai die op de Zijderoute lag. De stallen zijn nog steeds te bezichtigen. Blauwe bijeneters buitelen boven de bus. Raven waaien voorbij. Het middeleeuwse hotel is de laatste stop voor we via de duizelingwekkende Selimpas Gegharkunik binnenrijden, een streek die voor de helft wordt ingenomen door het uitgestrekte Sevanmeer. Op de oever van het meer ligt het stadje Noratus. Een eeuwenoude begraafplaats is bezaaid met honderden chatsjkars of kruisstenen, allemaal met unieke symbolen en patronen, waaronder eeuwigheidstekens. Net als de megalieten van Zorats Karer laat deze site een bevreemdende en mystieke indruk na. In zijn enthousiasme blijft Wilhelmus achter op de begraafplaats. Hasmik moet hem gaan zoeken terwijl wij in de bus wachten. Werkelijk een plek die je niet loslaat.

De bus rijdt verder langs het blauwe meer, de parel van Armenië, en tevens het op een na grootste bergmeer van de wereld. Vroeger lag het zoetwatermeer hoger maar de Sovjets hebben het kapot geïrrigeerd, waardoor het waterpeil kritiek is gedaald. Bij de lunch in Chkalovska drinken we duindoornsap, geneeskrachtig en een karakteristieke smaak. Aan de oever van het meer spot ik een hopvogel. De stad Sevan zelf maakt met haar homogene blokken een mistroostige indruk. De Sovjetsfeer blijft hier hardnekkig hangen. Op een schiereiland prijkt het Sevanklooster. In de aanzet van een onweer klimmen de moedigsten - of de dwaasten - onder ons naar de top van de kloosterheuvel. De ijskoude wind snijdt ons aan flarden. Twee fraaie kerken zijn versierd met uiterst gedetailleerde chatsjkars en andere orthodoxe ornamenten. De regen klettert naar beneden en ik vlucht de heuvel af, ga schuilen in een nostalgisch barretje met een halve liter Dilidzjanbier.

Dat is trouwens ineens onze volgende bestemming. De bus navigeert ons door de storm en we bereiken de stad Dilidzjan, net als Jermoek een kuuroord in Sovjettijden. Het ligt in Tavoesj, een streek die als dag en nacht verschilt met van Gegharkunik, maar in dit rotweer is daar weinig van te merken. We bereiken de stad door een moderne tunnel, de langste van het land, dwars door de Sevanpas. Het is even wat grimmig, met een haast pikzwarte lucht en een moeilijke helling, maar wanneer we het hotel bereiken, klaart het nog net voor de schemering weer op. Dili Town is een luxehotel met restaurant, spa en karaoke, en kijkt uit over besneeuwde bergtoppen. In het restaurant zorgt de Armeense popband Quattro voor een stevig feestje. Met een cognac in de hand veroveren we de dansvloer.

Hoog in de bergen is de eerste sneeuw gevallen. Het zomerse Jerevan ligt niet ver weg maar hier in de bergen rillen we in de ochtendkou. Vandaag verkennen we de provincie Tavoesj en het natuurschoon rond Dilidzjan, ook bekend als 'Armeens Zwitserland'. In de bossen zitten enkele interessante kloostercomplexen uit de middeleeuwen. Zo werd Haghartsin in de 12e eeuw voltooid. We bewonderen de chatsjkars en de ingenieuze architectuur van de refter. Een Madonna met Kind vertoont Aziatische gelaatstrekken. Het klooster ligt aan de onafgewerkte structuur van wat een kabelbaan moest worden. De gebouwen liggen mistroostig en onvoldaan in het woud. We rijden naar ons tweede klooster van vandaag, in Gosh, waar we de uitzonderlijke architectuur bekijken. Hier en daar herkennen we islamitische elementen in de kerken. Er hoorde ook een universiteit bij het klooster, waar al wandelend werd geleerd. Ook de toren van de voormalige bibliotheek is interessant. Hier verbrandden de Mongolen duizenden Armeense manuscripten. Onder kleurrijke tapijten verkopen stokoude vrouwtjes kruidenthee. 

Ergens halverwege beide kloosters ligt het piepkleine Pazmeer, ideaal voor een late lunch. Prachtige regenboog op de terugweg naar Dilidzjan. In een 19e-eeuwse straat bezoeken we enkele werkplaatsen voor hout en keramiek. De stad bevat ook nog enkele opmerkelijke Sovjetmonumenten. In het hotel duiken we in de spa en tot slot in de bar. Met cocktails en cognac in de hand kijken we hoe een Armeense familie helemaal losgaat op de opzwepende muziek die de dj op ons afvuurt, al doen Shakira en Stromae het ook niet slecht.

Op de Armeense Nationale Feestdag en de eerste dag van de herfst reizen we naar Noord-Armenië. We rijd door de bergstreek Lori, passeren enkele Russische dorpen en stoppen in de Sovjetstad Vanadzor. In 1988 eiste een aardbeving hier tienduizenden levens. Hasmik koopt een hele voorraad fruit voor ons, die we in een stadsfontein gaan wassen. Met uitpuilende plastic zakken verkennen we het communistische stadscentrum en bekijken Sovjetbeelden en een gebeeldhouwde hamer en sikkel en berg Ararat, symbolen van communistisch Armenië. Meer naar het noorden in de Debetvallei liggen twee uitzonderlijke middeleeuwse kloosters op ons te wachten. Het gaat om grote complexen met bijgebouwen die als school, refter en bibliotheek fungeerden, en dan zijn er natuurlijk ook de vele chatsjkars. In een schitterend berglandschap zit het klooster van Haghpat, waar we de verbluffende architectuur en opmerkelijke fresco's bekijken. Het contrasteert enorm met de horrorsite van de verlaten mijnfabriek die een ecologische ramp heeft veroorzaakt. Halverwege de afstand is een kabelbaancabine in de lucht blijven hangen.

Het tweede klooster Sanahin ligt aan de andere kant van de kloof. De Armeense letters op de zuilen lijken een ondoordringbare waarheid te verkondigen. Enkele van de kruisstenen zijn versierd met swastika's. De religieuze zangen die worden afgespeeld brengen ons in serene sferen. De vloer bestaat louter uit grafstenen. Een raak memento mori. Een bezoek aan deze spirituele plek blijft nog lang nazinderen in de ziel. Iets verderop lopen een zeug en haar biggetjes over de grondvesten van een huis. Alsof de grote boze wolf net is gepasseerd. Een van de biggetjes wandelt net over de deur. Een kat zonder neus steekt de straat over. Onderweg naar Dzoraget zien we de grotten waar bij een invasie kostbare manuscripten werden verstopt. Het koper uit de mijnen van Lori werd gebruikt voor de constructie van het Vrijheidsbeeld. Het hotel, pittoresk gelegen op de oever van de snel stromende Debet, heeft wat een Twin Peaks-vibe. We eindigen de dag met Tufenkian-wijn en Ararat-cognac.

Op maandagochtend verlaten we het noorden en rijden terug naar de hoofdstad, met nog enkele interessante stops onderweg. Zo is er de Aragats, de hoogste berg van Armenië. Arenden en raven cirkelen rond de bergtoppen. Op de grens tussen Lori en Aragatsotn kijken we uit over de besneeuwde bergen. We passeren monumenten voor het christendom en het Armeense alfabet. Op de rand van een ravijn zit het klooster van Saghmosavank. In de verte tekent zich tussen de wolken de top van de berg Ararat af. Die hebben we een week lang niet gezien. Ook zien we Jerevan in de diepte liggen, voorbij het duizelingwekkende canyon. In de 13e-eeuwse kerk wordt net een huwelijk voltrokken. Wanneer het kersverse echtpaar de kerk verlaat, gooien familie en vrienden met bloemen.

Onze bus klimt de flank van de Aragats op tot aan het 11e-eeuwse Amberdfort, dat druk wordt gerenoveerd. Met een ongelooflijk zicht op Jerevan en de Ararat dalen we te voet af naar een pittoresk kerkje.  Achter de Ararat zijn Turkse bergen zichtbaar, en dat is waar uiteindelijk Mesopotamië begon. In Agarak bezoeken we een archeologische site uit de Bronstijd. Hasmik toont ons de gaten waar sarcofagen werden gevonden en vertelt over de intrigerende gebruiken uit die tijd. In Osjakan ligt Mesrop Mashtots begraven, de ontwerper van het Armeense alfabet. Bovenop zijn graf werd een kerk gebouwd. In de tuin stelt elke chatsjkar een letter voor. Vredige sfeer in de late avondzon. We dineren bij een Armeens gezin, dat ons ontzettend hartelijk ontvangt. In een werkplaats zien we hoe de vrouwen lavash maken, het heerlijke luchtige brood waar we al meer dan een week van smullen. Het diner is overvloedig en overheerlijk. En zo rijden we in de avond Jerevan weer binnen. Een paar uur later slenter ik door de nacht. Het is bevreemdend om plots weer in de grote drukte van de Saryanstraat te zijn. En dat op maandagavond. Soldaten, punkers en alles ertussenin verkennen de kroegen van de Poesjkinstraat.

Net buiten Jerevan is nog heel wat te bezichtigen. In de ochtend rijden we naar Echmiatsin, het 'Vaticaan van Armenië', in de provincie Armavir. De zetel van de katholikos was onder de naam Vagharshapat ooit de hoofdstad. De stad telt enkele forse kerken, gebouwd op de plekken waar Armeense heiligen werden gemarteld en vermoord, zoals de heilige Hripsime. Ook hier vinden we in en rond de kerken unieke chatsjkars. Mayr Tachar betekent Moederkerk. Deze in de 15e eeuw herbouwde kathedraal bevat schitterende 17e-eeuwse fresco's en bijbelse schilderijen. Het is een absoluut meesterwerk. Het hele omvangrijke complex is voornamelijk opgetrokken uit tufsteen en men blijft religieuze gebouwen bijzetten. De toegangspoort wordt bewaakt door Gregorius en Tiridates IV. Van op dit spirituele oord hebben we zicht op zowel de Ararat als de Aragats en hun verse sneeuwlaagjes. De magnifieke basiliek van Zvartnots werd al in de 10e eeuw verwoest door een aardbeving. We bezoeken de zeer bezienswaardige ruïnes, met fraaie pillaren en met arenden versierde kapittelen, en verder een replica van een zonnewijzer (het origineel staat in het museumpje dat bij de site hoort). Heel bijzonder is de inscriptie van koning Russa II in spijkerschrift. Dat alles met de fotogenieke Ararat op de achtergrond. Zvartnots is een wonderlijke site boordevol geschiedenis.

Terug in Jerevan slenter ik over de drukke Vernissagemarkt, bezoek de enorme 21e-eeuwse kathedraal ter ere van Gregorius de Verlichter, en geniet van de gezellige drukte in het ringpark. Deze prettige groene oase, die enkele opmerkelijke fonteinen rijk is, voert me naar het noorden van het stadscentrum. Daar tref ik een oude boekenwinkel in openlucht aan. Deze ligt op een boogscheut van de heuvel waarop vroeger een gigantisch beeld van Jozef Stalin over Jerevan uitkeek, dat ondertussen werd vervangen door een uit de kluiten gewassen Moeder Armenië. In het Overwinningspark genieten Armeniërs van de namiddagzon en een kermis uit het Sovjettijdperk, met enkele moderne toevoegingen. Zo kan je Jurassic Park bezoeken, een attractie vol brullende dinosaurussen. Er is een reuzenrad en een kindertreintje. Dat laatste rijdt tot aan Moeder Armenië, die is omringd door raketten, straaljagers, tanks en artillerie. Hier is het plezier mogelijk bij gratie van defensie. Beetje bij beetje wordt Armenië uitgekleed en ontmanteld. Een streek hier, een enclave daar. De oorlog is niet voorbij. De dag wel. De septemberzon zakt weg achter de Ararat. De dag valt ook in West-Armenië, nu oostelijk Turkije. Zal Oost-Armenië haar eigenheid kunnen bewaren? Of offert de laffe internationale gemeenschap, kampioen in het wegkijken, Moeder Armenië op aan de malafide grootmachten die haar hebben omsingeld?

Ook de Cascade is wonderlijk bij valavond. Ik eindig de dag flanerend over de avenues. De volgende morgen daal ik af in de Hrazdankloof, passeer het gelijknamige voetbalstadion en beklim de heuvel naar het Genocidemonument, een beladen plek die de genocide van 1915 herdenkt. De schuin geplaatste stenen rondom de eeuwige vlam symboliseren de twaalf provincies die Armenië tijdens de Turkse veroveringsoorlog is kwijtgespeeld. De alomtegenwoordige Ararat, de Armeense heilige berg die nu in Turkije ligt, overal zichtbaar in Jerevan en de wijde omgeving, versterkt deze nationale pijn alleen maar. De 44 meter hoge zuil staat voor de hoop: ooit wordt Armenië weer één natie, met alle door de Turken en Azeri's gestolen provincies erbij. Ik hoop het van harte. De foto's en getuigenissen in het museum spreken trouwens voor zich. Wie nu nog de Armeense genocide ontkent, is zeer slecht geïnformeerd of van kwade wil. Wanneer ik de Armeense kinderen die op de muur verschijnen in de ogen kijk, zie ik ook de kinderen van Auschwitz, van Gaza, van Kosovo, van Oost-Congo, van Jemen. Holocaust na holocaust na holocaust. Gedoog een genocide en de volgende staat al klaar, aangemoedigd door het verpletterende stilzwijgen van de internationale gemeenschap.

Voorbij een indrukwekkende concertzaal, het Armeense Sportpaleis, steek ik via de Kievyanbrug de kloof weer over. De rest van de dag dwaal ik door de roze stad. Tussen het presidentieel paleis en het parlement ontdek ik het aangename Geliefdenpark. Ik neem de metro naar het stalinistische treinstation, waar ik aan de praat geraak met een Italiaanse vrouw die voor haar werk de trein naar Georgië neemt. Hier in het hart van het geïsoleerde Armenië lijkt het bijna een onmogelijke bestemming. Voor ik het historisch museum binnenstap, vind ik zowaar een ijs- en pizza-automaat. Misschien best elders lunchen. Het museum herbergt boeiende voorwerpen uit de rijke en dus ook tragische geschiedenis van het land. Ik bekijk petrogliefen, prehistorische begrafeniskarren, fallusstenen, allerhande versierde vazen, heidense beeldjes, inscripties in spijkerschrift, grensstenen van voor Christus, Romeinse mozaïeken en sieraden, allerhande munten verspreid via de Zijderoute, chatsjkars, de versierde deur van een 12e-eeuws klooster, geïllustreerde bijbels, de troon van Simeon I Yerevantsi enzovoort. Cocktail o'clock op het Aznavourplein, bij de dierenriemfontein. Op het Vrijheidsplein wordt een kostuumfilm opgenomen. Doorheen de dag kom ik de helft van de groep tegen op de avenues. Morgen zijn we nog een keer samen voor een laatste excursie.

Ten oosten van Jerevan ligt nog de provincie Kotajkh, die we op de laatste volledige dag van de reis bezoeken. In de buitenwijken passeren we het standbeeld van de profeet Haik, de stichter van Armenië, vertegenwoordigd door het sterrenbeeld Orion. In Voghjaberd stappen we uit voor een magnifiek zicht op de Ararat en in de diepte Jerevan. Heel veel toeristen kwamen op hetzelfde idee. In de mooie Azatkloof ligt het klooster van Geghard, gedeeltelijk uit de rots gehakt. In dit klooster werd lange tijd de heilige speer bewaard. Ook is er een bron met geneeskrachtig water. De kerk is versierd met geketende leeuwen, een gevecht tussen leeuw en stier, een arend die met een ram wegvliegt, en enkele levensbomen en levensbloemen. Een spirituele plek met zoveel symbolische lagen. In een grotkerk met wonderlijke akoestiek zingt het vierkoppige koor Garni voor ons. Een moment van onversneden sereniteit. De tempel in Garni werd in de 1e eeuw opgericht om de god Mithras te vereren, maar werd in de 17e eeuw gevloerd door een aardbeving, en door de Sovjets waarheidsgetrouw heropgebouwd. Binnen in het Armeens-Romeinse heiligdom bespeelt een muzikant zijn doedoek, een Armeense fluit gemaakt uit abrikozenhout. De overblijfselen van een badhuis herbergen nog een kleurrijk mozaïek.

In een weelderige tuin met waterval zetten we ons aan een lange tafel om nog een laatste keer allemaal samen te lunchen. Ik improviseer een speech en we bedanken gids en chauffeur en overladen hen met chocolade en bloemen. Een ontroerend moment. Na de lunch dalen we af in een onwaarschijnlijk knappe kloof. Gigantische rotsen van gekristalliseerde lavasteen vormen er een wilde symfonie van basalt, een kubistisch spijkerbed, een versteende vloedgolf die ons nooit zal overspoelen, het meesterwerk van orgelmaakster Moeder Natuur. De reis was al onvergetelijk, maar het hoogtepunt werd duidelijk voor het laatst bewaard. 'Symphony Of Stones' is het meest spectaculaire kunstwerk van Armenië. Via stoffige wegen rijden we terug naar Jerevan en genieten nog een laatste keer van de Midden-Oosters aandoende landschappen van Armenië. Dit gastvrije land heeft ons zoveel gegeven. Toen de Ark van Noach op de top van de Ararat strandde, kreeg de mensheid een tweede kans. Op dit kritieke moment in de geschiedenis zouden we net een stap terug moeten zetten, de wereld re-setten, en goed beseffen: we hebben enkel elkaar. Misschien een wat naïeve gedachte met zicht op een hermetisch gesloten landgrens en vanuit een land in oorlog, maar het alternatief is de finale neergang, de zondvloed, de moord op de mensheid, de meest volmaakte genocide. We hebben elkaar.

De terugweg duurt veel langer dan gepland. Voor de vier Belgen die tickets voor de opera hebben - en die liggen op hotel - wordt het nog spannend. Het verkeerd zit muurvast op de Masjtots. Ze zullen de voorstelling nipt halen. Ondertussen loop ik de Blauwe Moskee binnen en bewonder de schitterende tegels in de schemering. Ik krijg een hartelijke glimlach van de imam, in niets verschillend van die van de vele Armeens-apostolistische priesters die we op onze reis hebben ontmoet, in verre kloosters op de rand van een of andere kloof. Hier op de Masjtots, waar de Blauwe Moskee en een communistische megasoek elkaar net niet in de ogen kijken, begon een kleine twee weken geleden mijn reis. Na een abrikozenbiertje beland ik weer op het Plein van de Republiek, waar een kleurrijk fonteinspektakel het sluitstuk vormt van deze fantastische reis.